Pol reyabilitåcion do walon

On m' a dmandé di scrire èn årtike po TOUDI åd fwait do walon, sol plaece k' i dvreut-st aveur et so çou k' divreut esse fwait, s' apinse a mi. Ey on m' a eto dit ki djel poleut scrire e walon; et po çoula dji vs dit gråces traze côps, paski, li pus grande ricnoxhance, et li pus grand respet k' on pout aveur po on lingaedje, c' est del eployî po çou k' on lingaedje est: ene usteye po comuniker, po fé cnoxhe des idêyes.

Ne pas parler en termes d' « utilité »

On sait bén tertos ki l' walon n' est cåzé activmint k' pa ene pitite minorité des djins, on sait eto k' i n' est nén « utile », ki po radjouter so s' CV c' est bén mî d' mete k' on cåze inglès ou neyerlandès. Mins fåt i tofer tot mzurer avou des çanses? est çk' on mete on pris en euros a l' amour? est çki l' beaté d' on payizaedje ou d' ene fleur doet rapoirter des dividindes po ndè valeur les poennes?

Mi dji rfuze cisse manire di tuzer la; dji rfuze di tot rapoirter åzès cwårs et a l' « utilité pratike », dji rfuze li lodjike utilitarisse po tot. Dji pinse k' i gn a des sacwès ki n' ont rén a vey avou les çanses, ki sont bén pus parfondes ki çoula; come l' amour, come l' amisté, come li droet a viker, come li pinsêye rilidjeuse po les cis k' sont croeyants,... et come li droet a viker plinnmint totes les facetes d' ene culteure, tot çou k' fwait pårteye d' ene societé uminne. Et l' lingaedje est ene di ces sacwès la.

Il n'y a de wallon qu'en Wallonie et on a voulu le tuer

Li lingaedje walon est bén ene sacwè prôpe del Walonreye; nén k' on n' cåzreut rén k' walon el Walonreye (c' est nén l' vraiy, et ça n' a motoit bén måy sitî l' cas nerén), mins k' i gn a k' el Walonreye k' on cåze li walon. Et i gn a des djins ci cåznut walon. On n' a nén di chifes precis, pask' i gn a måy yeu l' possibilité di mete « walon » dins les kesses linwistikes des rcinsmints, mins ces ploncaedjes oficieus k' i gn a, eyet mi prôpe esperyince avou, mostrèt bén k' li lingaedje n' a nén co morou. I gn åreut co pol moens 600.000 djins ki sårént cåzer walon, et co bén pus k' el comprindèt. C'est pô, eneviè les cwate miyons et dmey di francès cåzants ki vicnut el Beldjike, mins c' est bråmint, po on lingaedje ki n' a måy yeu d' aspoya oficir, et k' on a tot fwait pol fé mori.

Paski, oyi, on l' a volou disfacer; i gn a nén si lontins k' çoula, co dins ls anêyes 1970, i gn a yeu des djins mancîs d' esse tapés a l' ouxh et piede leu ovraedje s' i cåzént walon, des efants ki s' fjhént må vey des professeus e scole s' i cåzént walon. Ene grande indjustice a stî fwaite.

Aujourd'hui, les langues régionales sont reconnues, même en France

O, ça n' a nén stî le seu payis, å 19inme sieke c' esteut l' uzance, i faleut, pinséve-t on, ki tchaeke payis cåze onk et on seu lingaedje, et rovyî tos les ôtes. On n' end est pus la asteure, ureuzmint! Et on voet raviker les ingaedjes do payis ene miete tot avå; å Payis d' Wales li walès a stî ricnoxhou come lingaedje do payis, a costé d' l' inglès, el Suwede li govienmint a dmandé oficirmint pardon åzès djins del Laponeye pol toirt ki lzî a stî fwait, li rwè do Marok ricnoxhe l' impôrtance del compôzante amazighe (berbere) dins l' culteure do payis; minme el France, ki rfuze di ricnoxhe oficirmint k' i poye gn aveur d' ôtes lingaedjes ki l' francès, les lingaedjes do payis ont des aspoyas, i gn a des scoles, des gazetes, des lives, des emissions di radio et televuzion e burton, occitan, elsacyin, et ds ôtes...

Et amon nozôtes?

Rén.

I n' a rén, ou waire; et l' pô k' i gn a est dismantchî. Li « Conseil des Langues Endogènes », ki dvreut bouter al tcherete pol walon n' fwait rén, co pés: i n' vout nén k' on fwaixhe ene sacwè. Li walon a sofrou ene grande indjustice, et ça deure co.

Riclamer li sopoirt do lingaedje walon c' est nén seulmint po wårder l' varyisté, mins c' est ossu ene afwaire di djustice. C' est ossu ridner confiance å peupe walon, lyi mostrer k' après tant d' indjustices on lyi pout eto ricnoxhe ses abondroets.

Pas une obligation, un droit, et pour l'État wallon, un devoir...

Nos n' riclamans nén ki l' walon divegne li seu lingaedje nåcionå del Walonreye, nos n' riclamans nén ki les djins soeyexhe oblidjîs d' l' aprinde; neni. Nos n' riclamans nén des obligåcions po les walons; nos rclamans on droet. Li droet, po les cis k' el vôrént, di poleur si siervi d' on lingaedje k' apårtént å payis wice k' i vikèt. Li droet d' el poleur eployî, mins d' el poleur eployî po do bon, dins l' vicaedje di tos les djoûs, dins l' vicaedje do 21inme sieke; çoula vout dire di poleur aveur des gazetes ou des emissions di radio et d' televuzion di cwålité, li droet d' el poleur sicrire et d' el poleur lére (dj' ô bén, li droet di n' pus esse èn analfabete dins s' lingaedje).

On droet po les citweyins, ça vout dire on divwer po l' Estat. Li dvwer di fé çou k' i fåt po waeranti ç' droet la. Mins, co ene feye, i n' s' adjixh nén di foirci les djins a cåzer walon; on n' werixh nén ene indjustice avou ene ôte, neni. I s' adjixh simplumint di ricnoxhe ki l' walon egzistêye et a l' droet d' egzister, di n' pus l' catchî. Par egzimpe, el plaece di dire ås adjints des posses k' i sront pûnis s' i cåzént walon ås djins, leu dire ki les cis ki cnoxhèt l' walon el polèt eployî, di distribouwer des ptitès essegnes « vos ploz cåzer walon » po mete dins les guichets la wice k' i gn a on guichtî ki cåze walon et k' est d' acoird del cåzer avou les cis k' el vôrént. Par egzimpe accepter ki les voyaedjeus metexhe les nos des gåres e walon so leu « go-pass » sins s' fé dire des målès rmåkes på contrôleu. Par egzimpe mete e walon les waibes do govienmint (les mwaisses pådjes do moens), ou co fé on djournå-tévé e walon, come end a ddja onk e lussimbordjwès so club-RTL.

Co enute, si dj' vôreut k' mes efants åyénxhe des cours di walon e scole, dji n' a nole pårt wice ki dj' les pôreut rashir po shuve des cours; les scoles èn sont nén oblidjeyes di fé åk pol walon; et les råles cas k' i gn a, c' est des iniciatives d' ene mierdjin, li direccion del sicole lai fé, sins pus, cwand cisse djin candjrè di scole ou prindrè s' pinsion, tot çou k' elle a metou so pî s' piedrè.

... et un devoir de reconnaissance

C' est çoula ki doet candjî, les droets linwistikes des citweyins walons dvèt esse ricnoxhous, et l' govienmint doet prinde ses responsåbilistés po les waeranti. Dji dvreut poleur aler dmander al sicole di mes efants po k' i gn åye on cours facultatif di walon, eyet l' sicole divreut esse oblidjeye di fé on sfwait cours; çou ki vout dire k' i doet aveur des mwaisses, des scoles po les mwaisses, des inspecteurs po rwaitî al cwålité des cours,... parey ki po les cours di neyerlandès ki s' dinèt dins bråmint di scoles k' i gn a. Dji pinse ki l' walon est tot l' minme tot ossu impôrtant, si nén pus, ki l' neyerlandès e l' Walonreye, nonna?

Dji vôreut esse capåbe di trover des lives e walon dins les bibliotekes publikes (portant des lives di cwålité, end a; mins c' est l' oteur ki doet tirer s' plan po l' eplaidaedje et l' vindaedje; li govienmint walon pôreut atchter sacwants egzimplaires po les mete dins les bibliotekes par egzimpe, li costindje ni sreut k' on grin d' såvlon dins l' budjet d' l' anêye).

Dji n' dimande rén d' ôte kel ricnoxhance d' èn abondroet. Ene ricnoxhance kel voye k' a stî shuvowe dins l' passé esteut-st ene mwaijhe voye, et k' il est tins d' candjî. Li ricnoxhance påzès otorités k' on toirt a stî fwait, et k' i doet esse rimetou d' adram: çou k' on lome ene reyabilitåcion.

PS: bén seur tot çou k' dj' a scrît s' aplike eto ås ôtes lingaedjes edjonås del Walonreye; c' est djusse ki, come walon-cåzant, dji m' interesse pus å walon. I gn a k' ene diferince inte li walon et les ôtes lingaedjes redjonås: li walon n' est cåzé k' el Walonreye, do côp li Walonreye a-st on dvwer pus impôrtant, ene responsåvisté pus grande, si c' est nén nozôtes kel fwait i n' åreut nolu d' ôte po l' fé.